سخن و شایست و نشایست‌های آن در آیینۀ ضرب‌المثل‌ها

سخن و سخن‌ گفتن مهم‌ترین ویژگی انسان اندیشمند است که می‌تواند کارکردی دوسویه و بسیار متناقض داشته‌ باشد. ازاین‌رو برای آن باید و نبایدهای بسیار گفته ‌شده ‌است؛ از جمله در گسترۀ ضرب‌المثل‌ها بخش قابل اعتنایی را چنین مضامینی برساخته‌ است. مثل‌ها از سویی زاییدۀ فرهنگ مردم و از سوی دیگر نمایانندۀ عناصر موجود در همین فرهنگ‌اند و منبع ارزشمندی در پژوهش‌ها و مطالعات فرهنگی به‌ شمار می‌روند. سخن و مقوله‌های گستردۀ آن نیز در گنجینۀ امثالِ مردمِ این سرزمین بسیار محل توجه بوده و مثل‌های بسیاری می‌توان یافت که در آن مستقیم یا غیرمستقیم «زبان»، «سخن»، «سخنوری» و شایست و نشایست‌های آن طرح ‌شده ‌است. پژوهش حاضر با هدف تبیین چندوچون بازتاب این مضامین در ضرب‌المثل‌های فارسی سامان یافته‌ است. بدین منظور منبع اصلیِ کارنوشتِ پیش رو، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسیِ ذوالفقاری قرار داده شده و با گردآوری همۀ نمونه‌هایی که به‌گونه‌ای با موضوع سخن و لوازم آن پیوند داشته، محورها و خطوط اصلی از نظر محتوایی تحلیل و طبقه‌بندی شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد شمار زیادی از نمونه‌ها به رابطۀ سخن و ویژگی‌های گوینده اشاره دارد و مواردی چون شخصیت اجتماعی، پایگاه طبقاتی، شرایط اقتصادی و دانش گوینده در رد و پذیرش سخن او مؤثر دانسته شده ‌است. خاموشی دومین موضوع پربسامد در مثل‌هاست که با وجود نمونه‌های گاه متناقض، برآیند آن برتری سکوت بر گفتار است. موضوعات دیگری چون لزوم سنجیده‌گویی، آسیب‌های سخن، بیهودگی یا مؤثر بودن کلام و نیز نکاتی مربوط به شنونده در مراتب بعدی قرار می‌گیرند که هریک دربردارندۀ نکاتی فرهنگی و اجتماعی هستند که در جای خود بررسی شده‌اند.